طبیب سیاستمداری که بازنشسته نمی‌شود | علی اکبر ولایتی؛ مردی برای تمام پست‌ها

در چهارمین روز از آغاز فصل گرم سال ۱۳۲۴ در منطقه شمیران تهران متولد شد. علاقه اش به طبابت او را راهی دانشگاه جانز هاپکینز آمریکا کرد و طب اطفال را نیز نزد دکتر محمد قریب، بنیانگذار طب اطفال در ایران آموخت. گرچه با پیروزی انقلاب در آستانه ۳۴ سالگی بود اما به جز یک بار احضار به ساواک که منجر به بازداتش هم نشد، از او سابقه مبارزاتی وجود ندارد. با این حال مدتی عضو جبهه ملی بود ولی به گفته خودش «در ۱۵ خرداد سال ۴۲ که دیدم جبهه ملی راهش را عوض کرد، از آن جدا شدم و بعد از آن، ارتباطم به روحانیت و فعالان مذهبی منحصر شد.»

علی اکبر ولایتی، فرزند حاج میرزا علی اصغر گرچه پیش از پیروزی انقلاب چهره چندان انقلابی نداشت اما با سقوط رژیم پهلوی و روی کار آمدن انقلابیون، در پست های مهم حکومتی به کار گرفته شد. معاون وزیر بهداری شاید مرتبط ترین مسئولیت او باشد که در ۲ آذر سال ۵۸ در آن منصوب شد. اولین انتخابات مجلس که برگزار شد ثبت نام کرد و به پارلمان راه یافت. با این حال حضورش در پارلمان کوتاه مدت بود. آیت الله خامنه ای که بعد از محمدعلی رجایی رئیس دولت شده بود او را به عنوان نخست وزیر به نمایندگان مجلس معرفی کرد اما گزینه پارلمان نشینان میرحسین موسوی بود. عدم رای اعتماد مجلس به ولایتی برای پست نخست وزیری اما منجر به تمدید حضورش در پارلمان نشد و او مدتی بعد به عنوان گزینه پیشنهادی برای وزارت امور خارجه از مجلس رای گرفت و به دولت راه یافت.

 ۴ سال بعد بار دیگر گزینه موردنظر رئیس جمهوری وقت (آیت الله خامنه ای) برای پست نخست وزیری بود اما این بار به صورت رسمی معرفی نشد؛ رئیس جمهوری وقتی از نظر نمایندگان درباره ولایتی مطلع شد بار دیگر میرحسین موسوی را به عنوان نخست وزیر به پارلمان معرفی کرد.

«در مهرماه ۶۰ از سوی رئیس جمهور وقت آیت الله خامنه ای، به عنوان نخست وزیر به مجلس معرفی شدم. آن موقع در قانون اساسی، سمت نخست وزیری بود و باید رئیس جمهور او را معرفی می کرد و مجلس رأی تمایل می داد. مجلس رأی تمایل به من نداد. از این رو پس از من مهندس [میرحسین] موسوی معرفی شدند و ایشان رأی آوردند…   سال ۶۴ هم در دوره دوم ریاست جمهوری مقام معظم رهبری به بنده پیشنهاد کردند که من را به عنوان نخست وزیر به مجلس معرفی کنند. اما باز عده‌ای خدمت امام(ره) رسیدند و گفتند که اگر آقای موسوی عوض شود وضع جبهه‌ها تغییر می‌کند. حضرت امام(ره) هم چون موضوع جنگ برایشان اولویت اول را داشت موافق نبودند. آیت‌الله خامنه‌ای هم فقط بنا به تبعیت از امام(ره) موسوی را مجددا به مجلس معرفی کردند….در سال ۶۰ پس از مدت زمان کوتاهی (از زمان معرفی به عنوان گزینه نخست وزیری) در ۲۵ آذر ۶۰ به عنوان وزیر خارجه معرفی شدم و رأی آوردم و تا ۳۱ مرداد ۱۳۷۶ وزیر امور خارجه بودم.»

روایت ولایتی از حضورش در راس وزارت امور خارجه به همین نکته ختم نمی شود. به گفته او مقامات ارشد نظام بر حضور او به عنوان وزیر امور خارجه بین سال های ۶۰ تا ۷۶ تاکید داشتند: «هم آقا و هم امام(ره) در حضور من در وزارت خارجه نقش داشتند، ولی آقا نقش اساسی  داشتند. از آن به بعد هر وقت که ما معرفی می شدیم آقا که نظرشان مثبت بود، امام(ره) هم تکیه داشتند بر این که فلانی باید در وزارت خارجه بماند. وقتی که به مجلس معرفی می شدم، از طریق حاج احمدآقا به مجلس پیغام می دادند که فلانی باید وزیر خارجه بماند و مجلس هم رأی می داد. بعداً هم که آیت الله خامنه ای رهبر شدند، پیغام می دادند به مجلس که فلانی باید وزیر امور خارجه بماند. بنابراین، ما این، ۴ تا ۴ سالی که وزیر خارجه ماندیم، با تأکید رهبری زمان چه امام(ره) و چه آقا بودکه خود این، چند نکته را نشان می دهد که یکی این است که وزارت خارجه به عنوان یک وزارتخانه کلیدی آن جایی است که رهبر و بالاترین مقام نظام باید پشتش بوده و آن را قبول داشته باشد. حداقل تا زمان ما این طور بود.»

ولایتی که در دولت دوم میرحسین موسوی هم با نظر مقامات ارشد نظام در راس وزارت امور خارجه قرار داشت برخلاف نظر نخست وزیر و جانشین فرمانده کل قوا (آیت الله هاشمی) مخالف امضای قطعنامه ۵۹۸ بود. محمدجواد لاریجانی که آن زمان یکی از معاونان ولایتی بود درباره مخالفت وزیر امور خارجه وقت با قطعنامه ۵۹۸ گفته است: «در برهه ای تحت فشار آمریکا، شورای امنیت سازمان ملل متحد به ایران اخطار داد که اگر موضع خود را نسبت به قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت روشن نکند، قطعنامه جدیدی صادر خواهد شد که ایران را تحت فشار بیشتر می‌گذارد. تمام کارهای کارشناسی و نظر مسئولان بر این بود که نباید اجازه داد چنین قطعنامه ای صادر شود. آقای ولایتی در اتاق آقای شیخ الاسلام (معاون عربی) جلسه برگزار کرد و مرا که مسئول مذاکرات قطعنامه ۵۹۸ بودم صدا کرد و گفت: تا من وزیر خارجه‌ام، اجازه نمی‌دهم که این قطعنامه قبول شود. درست دوازده ساعت بعد، مرحوم حاج احمدآقا (ره) زنگ زدند و گفتند که حضرت امام فرموده‌اند بروید نیویورک و آنها را متقاعد کنید که قصد رد کردن نداریم. همین قطعنامه ۵۹۸ که در تمام طول مذاکرات از طرف آقای ولایتی به عنوان قرارداد «ترکمانچای» و عنصر «حرام‌زاده» معرفی می‌شد، به محض پذیرش، تبدیل به امامزاده شد و تازه آقای ولایتی می‌نازد که قرارداد ۱۹۷۵ و مرزها را هم صیانت کرده است.»

محمد جواد لاریجانی همچنین در جای دیگری اعلام کرده یکی از دلایلی که منجر به جدایی ولایتی از وزارت امور خارجه شد پس از ۱۶ سال شد، قطعنامه‌ ‌۵۹۸ بود. به گفته معاون وقت وزارت امور خارجه، «علی اکبر ولایتی وزیر امور خارجه خیلی‌ نسبت‌ به‌ عکس‌العمل‌ مطبوعات‌ حساس‌ بود‌ و هنوز هم است. اگر کسی‌ یک‌ کلمه‌ در مطبوعات‌ راجع به‌ این‌ قضایا ‌ و قطعنامه‌ مطلبی‌ می‌نوشت‌ او حاضر بود این‌ پروژه‌ را متوقف‌ کند‌.» ولایتی هم در پاسخ به محمدجواد لاریجانی تلویحا مخالفتش با قطعنامه ۵۹۸ را تایید کرده و گفته بود: «اختلاف سلیقه در جایی مثل وزارت امور خارجه یا هر وزارتخانه دیگر، امری طبیعی است اما با توجه به حساسیت تصمیم‌گیری‌ها در وزارت امور خارجه، آن هم در یک امر بسیار مهم ملی و تاریخی که مربوط به قطعنامه ۵۹۸ و قرار داد ۱۹۷۵ می‌شود، اگر یکی از معاونین وزارت امور خارجه، به عنوان یک کار‌شناس نظری می‌داشت، باید در شورای معاونین مورد بحث و مداقه قرار می‌گرفت و سپس به اطلاع نخست‌وزیر و رییس‌جمهوری و رهبری نظام که آن موقع حضرت امام (ره) بودند، می‌رسید و مورد تصویب سران سه قوه و در ‌‌نهایت پس از تایید رهبری نظام به اجرا در می‌آمد. طبیعی است که به صرف ارائه یک پیشنهاد نمی‌شود نظری را پذیرفت و بر اساس نظرات یک فرد اقدام کرد.»

با این حال با دستور بنیانگذار انقلاب اسلامی قطعنامه ۵۹۸ امضا شد تا پس از ۸ سال جنگ تحمیلی دوران سازندگی آغاز شود؛ دورانی که گرچه با فوت امام خمینی معادلات سیاسی را تغییر داده و دوران انزوای جریان چپ را به همراه داشت اما خدشه ای به جایگاه علی اکبر ولایتی وارد نکرد و او در دولت های سازندگی هم وزیر امور خارجه باقی ماند.

پایان دولت سازندگی پایانی بر حضور ۱۶ ساله علی اکبر ولایتی بر وزارت امور خارجه و جدایی اش از بدنه دولت بود. گرچه خودش مدعی است بعد از دولت آیت الله هاشمی، سیدمحمد خاتمی به او پیشنهاد وزارت بهداشت را داده اما ولایتی عذرخواهی کرده و آن را نپذیرفته است. ولایتی که حالا ۱۶ سال سابقه دیپلماتیک را یدک می کشید مشاور رهبری در امور بین الملل شد و تا امروز در کنار ۳۶ سمت دیگری که دارد در این پست نیز مشغول به مشاوره است و نقش مهم و کلیدی در سیاست های کلان نظام در این حوزه دارد. او که همیشه مورد اعتماد رهبری بوده، بعد از توافق هسته‌ای عضو هیات نظارت بر برجام شد و مواضعش در این زمینه همیشه مرجع است.

سفرهای گاه و بیگاه ولایتی به کشورهای منطقه و دیدار با مقامات عالی رتبه آنها و اظهارنظرهایش درباره مسائل منطقه ای نیز نشان دهنده جایگاه مهم این طبیب سیاستمدار پرمشغله است .

در جدیدترین نمونه استعفای ناگهانی سعد حریری، نخست وزیر لبنان تنها یک روز پس از سفر ولایتی به این کشور رخ داد. با این حال ولایتی ادعاهای سعد حریری را رد کرد و گفت: «آقای حریری ادعا کرده که در مذاکراتش با من خواسته ‌است که ایران در امور داخلی لبنان دخالت نکند، اما او اصلاً چنین حرفی نزد و مذاکرات ما آنچنان که ادعا شده‌ است به هیچ عنوان تند، شدید و خشن نبود و همه اینها دروغ است.» او که در نشست خبری «اجلاس جهانی محبان اهل بیت» صحبت می کرد افزوده که «به هیچ عنوان هیچ کلمه‌ای مستقیم یا غیرمستقیم در این باره {دخالت ایران در لبنان} گفته نشد و ما هم هیچ تهدیدی نکردیم.»

ولایتی اظهارات حریری در این زمینه را «القائات سعودی‌ها» عنوان کرد و گفت «آقای حریری می‌خواست بین جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی وساطت کند و من در پاسخ گفتم ما هیچ مشکلی با مذاکره نداریم و حتماً از آن استقبال می‌کنیم.» گرچه او صراحتا ادعاهای سعد حریری را تکذیب کرد اما استعفای نخست وزیر لبنان یک روز بعد از دیدار با ولایتی شبهاتی را در مورد ارتباط این دیدار با استعفای حریری و نقش علی اکبر ولایتی به وجود آورد.

علی اکبر ولایتی علاوه بر ۴ پست کلیدی (عضویت در هیات موسس و هیات امنای دانشگاه آزاد اسلامی، ریاست مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام ، ریاست بیمارستان مسیح دانشوری) ۳۳ مسئولیت مهم دیگر دارد. مشاور رهبری در امور بین الملل، عضویت در مجمع تشخیص مصلحت نظام، عضویت در شورایعالی انقلاب فرهنگی، عضو پیوسته منتخب فرهنگستان علوم پزشکی ایران، عضو شورای عالی مرکز تحقیقات سل و بیماریهای ریوی،رئیس هیأت مدیره انجمن متخصصین بیماریهای عفونی و گرمسیری ایران، رئیس شورای مرکزی انجمن اسلامی پزشکان ایران، رئیس گروه علمی طب سنتی و طب اسلامی فرهنگستان علوم پزشکی، مدیر مسئول و صاحب امتیاز مجله بیماریهای عفونی و گرمسیری، نماینده فرهنگستان علوم پزشکی در هیئت امنای فرهنگستانها، عضو هیأت مؤسس دانشگاه غیر انتفاعی وابسته به شورای همبستگی ورزش بانوان کشورهای اسلامی، عضو هیأت امناء دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی شهید بهشتی، رئیس مرکز آموزشی، پژوهشی و درمانی سل و بیماریهای ریوی، عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام، عضو هیأت ممیزه دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، رئیس گروه اسلام معاصر- بنیاد دائرﻩ المعارف اسلامی، رئیس انجمن حمایت از بیماران عفونی کشور، رئیس کمیته فرهنگ و تمدن اسلام و ایران در شورایعالی انقلاب فرهنگی، عضو هیأت ممتحنه دانشنامه فوق تخصصی (بورد) رشته عفونی اطفال وزارت بهداشت و درمان و آموزش پزشکی، عضو کمیته فنی مبارزه با سل کشور، عضو هیأت امناء سازمان مردمی حمایت از محرومان و آسیب پذیران بهزیستی، عضو هیأت تحریریه فصلنامه تخصصی شیعه شناسی، نایب رئیس شورای راهبردی روابط خارجی، عضو شورایMPH دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، عضو گروه اخلاق و حقوق پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، عضو شورایعالی پیوند اعضاء دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی شهید بهشتی، رئیس کمیسیون فرهنگی اجتماعی مجمع تشخیص مصلحت نظام، عضو گروه طب سنتی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، عضو کمیته منتخب دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی جهت پذیرش دانشجوی دکتری تخصصی پژوهشی (PhD by Research)، عضو حقیقی هیأت امنای انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، عضو کمیسیون سه نفره رسیدگی به صلاحیت کارهای آموزشی و پژوهشی اعضاء هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، عضو شورای عالی شعبه بین الملل دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، عضو شورای سیاستگذاری تاریخ علم پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و دبیرکل مجمع جهانی بیداری اسلامی از دیگر سمت های ولایتی ۷۲ ساله است.

علی اکبر ولایتی گرچه در دهه ۶۰ با مخالفت مجلس نتوانست نخست وزیر شود اما دو بار سودای ریاست جمهوری درسرپروراند؛ یک بار دهه ۸۰ و بار دیگر در دهه ۹۰٫ سال ۸۴ کاندیدای انتخابات ریاست جمهوری شد اما با ثبت نام آیت الله هاشمی رفسنجانی انصراف داد. سال ۹۲ برای دومین بار به وزارت کشور رفت و برای شرکت در یازدهمین دور از انتخابات ریاست جمهوری ثبت نام کرد. اما این بار هم در زمین اصولگرایان بازی نکرد و با عدم پایبندی به ائتلاف ۱+۲ تا پایان انتخابات انصراف نداد تا رای نامزدهای جناح راست شکسته و حسن روحانی پیروز انتخابات شود. مزد این عملش را نیز دریافت کرد و بعد از اسباب کشی حسن روحانی از خیابان نیاوران به پاستور با حکم آیت الله هاشمی رفسنجانی، رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام شد.

اما فوت آیت الله هاشمی نقطه عطف زندگی این پزشک دیپلمات شد. گرچه انتصاب علی اکبر ولایتی که ۸ سال وزیر امور خارجه دولت سازندگی را در کارنامه داشت و در انتخابات ریاست جمهوری ۸۴ و ۹۲ هم راستا با آیت الله قدم برداشته بود؛ به ریاست هیات موسس و هیات امنای دانشگاه آزاد ادامه روند اجرای سیاست های آیت الله هاشمی در دانشگاه آزاد را نوید می داد اما مدت زیادی طول نکشید که علاوه بر اینکه نزدیکان آیت الله هاشمی با دستور علی اکبر ولایتی برکنار شدند، کسانی با حکم او در راس مدیریت دانشگاه آزاد قرار گرفتند که تا پیش از آن در زمره مخالفان سرسخت رییس مجمع تشخیص مصلحت نظام تعریف می‌شدند و با گروه‌های افراطی نشست و برخاست داشتند.

بعد از تصفیه مدیران رده بالا در دانشگاه آزاد نوبت به مدیران میانی و حالا به اساتید دانشگاهی که به گفته او «هتاک» هستند، رسیده است. ولایتی گرچه رئیس هیات امنای دانشگاه آزاد است اما موضع گیری های مشخصی در انتصابات این دانشگاه دارد؛ موضع گیری هایی که به نظر می رسد به مذاق فرهاد رهبر هم خوش نیامده است.