با گذشت 64سال از وقایع مرداد سال1332 که در ادامه جریان صنعت ملی شدن نفت رخ داد ، تا به امروز بخش های بسیاری از رخدادهای آن برهه تاریخی تاریک مانده و هر چند صباحی اسناد مختصری از آن منتشر میگردد که صحت این اسناد نیز جای تامل بسیاری دارد.در این مجموعه در نظر داریم وقایع 25ام الی 28 مرداد سال 1332 و مختصری از علل و عوامل وقوع این پیشامد را مطابق اسناد معتبر و اظهارات منتشره توسط شخصیت های درگیر در آن روزها، برای علاقه مندان تاریخ بیان نماییم.
همانطور که در بخش اول به آن اشاره کردیم دکتر مصدق که توانسته بود در دیوان بین المللی دادگستری(لاهه) و شورای امنیت سازمان ملل به پیروزی دست یابد حاضر به پذیرش هیچ یک از پیشنهادات داخلی و بین المللی ارایه شده بر حل اختلافات نفتی نبود.از سوی دیگر بحران اقتصادی کشور، مردم را در تنگنا شدیدی گذاشته بود. (برای خواندن بخش اول کلیک کنید)
*بخش دوم
انگلیسی ها که نتوانسته بودند بر سر مساله نفت با دکتر مصدق به توافق برسند، بر آن شدند چاره ای بیاندیشند.اقدامات دکتر مصدق، از جمله اخراج کارکنان انگلیسی شرکت نفت ، قطع روابط سیاسی با بریتانیا ، میدان دادن جهت فعالیت حزب منحله و غیرقانونی توده که از سوی شوروی تغذیه میشد و از همه مهمتر خطر نفوذ کمونیست ،منافع آنان را بیش از همیشه در معرض خطر انداخته بود. بریتانیایی ها در اولین حرکت خود در اواخر پاییز1331 در جلسه ای با بخش خاور نزدیک و آفریقا سیا(NEA) که در واشنگتن، با حضور وودهاوس ریس ستاد امنیتی در تهران و لاکهارت نماینده SIS از سوی بریتانیایی ها و روزولت ریس NEA طراح و مجری عملیات ،لیویت ریس شعبه ایران در NEA ، پندلتون معاون NEA و دارلینگ ریس پرسنل شعبه نظامی NEA از طرف آمریکایی ها، برگزار شد ،موضوع سرنگونی دکتر مصدق را مطرح نمودند که با استقبال مقامات واشنگتن روبرو شدند.
پس از ابراز تمایل واشنگتن جلسات مشترک مقامات دو کشور در راستای رسیدن به یک طرح جامع استارت زده شد.سیاست اولیه بریتانیا جهت سرنگونی مصدق، عملیات جنگی مشترک بود که در تدوین پیش نویس طرح، به پیشنهاد واشنگتن این سیاست تغییر نمود. طرفین پس از بررسی جوانب طرح، ستاد سیا در نکوزیا(قبرس) را به عنوان رابط بین ستاد سیا در تهران و ستاد مرکزی در نظر گرفتند. آمریکا تغییر سیاست خود را نسبت به دولت مصدق به سفارت خود در تهران اعلام کرد و سیا بودجه اولیه یک میلیون دلاری را در این راستا تخصیص داد.کرمیت روزولت(نوه تئودور روزولت رئیس جمهور سابق آمریکا) برای فرماندهی عملیات در نظر گرفته شد. این اولین عملیات سیا در جهت سرنگونی یک دولت بود که به عملیات آژاکس معروف شد. تمرکز اس آی اس روی برادران رشیدیان بود.برادران رشیدیان نفوذ بسیاری در مجلس ، مطبوعات ، سیاسیون و ارتش داشتند و از همه مهمتر عزم بالایی جهت اجرای طرح و سرنگونی دولت دکتر مصدق.
آمریکا پس از بررسی گزینه های بالقوه و مرور چهره های سیاسی، تنها ژنرال زاهدی (وزیر کشور سابق مصدق) را دارای شرایط لازم برای اجرای عملیات آژاکس تشخیص داد.ژنرال زاهدی همان کسی بود که در ماجرای اشغال ایران توسط متفقین در جنگ جهانی دوم از سوی انگلیس به اتهام همکاری با آلمان ها به افغانستان تبعید شده بود. او تنها گزینه ای بود که آشکارا به مبارزه با دکتر مصدق پرداخته بود و تمام شرایط لازم را داشت. از سوی دیگر طرفین در تهران تبلیغات تخریبی علیه دکتر مصدق را آغاز کردند و بخش هنری و طراحی سیا مامور اجرا کاریکاتور ها ضد مصدقی شد. در مقابل مدت ها بود که روزنامه های دولتی و پایگاه های خبری منتسب به حزب توده که مورد حمایت شوروی بودند، از هیچ تلاشی جهت تخریب مخالفین خود دریغ نمی کردند .ستاد مشترک آمریکا و انگلیس شناسایی و جلب حمایت مخالفان مصدق را در دستور کار خود گذاشته بودند اما مشکل بزرگ چگونگی مجاب نمودن شاه جهت همکاری با عملیات بود. طرفین معتقد بودند همراهی شاه با عملیات تنها با اعمال فشار امکانپذیر خواهد شد. اشرف خواهر شاه یکی از گزینه های موجود بود.
اشرف که دل خوشی از مصدق نداشت و با توجه به اینکه مصدق عامل مسافرت اجباری(اخراج) او از کشور بود، در دیدار 25تیرماه با داربی شایر و مید(از عوامل سیا) شرکت در عملیات را پذیرفت و در 3مرداد 32 مانند یک مسافر عادی با پرواز تجاری وارد تهران شد.ورود اشرف که قرار بود مخفیانه صورت بگیرد پس از آشکار شدن واکنش های شدیدی را در پی داشت.ماموریت اشرف رساندن یک پاکت نامه و تلاش در جهت همراه کردن شاه با عملیات و اطلاع از حضور ژنرال شوارتسکف(ریس سابق هیات نظامی آمریکا در ژاندارمری و دوست شاه) جهت ملاقات با شاه در چند روز آینده بود.ماموریت ژنرال شوارتسکف اخذ 3امضا از شاه بود.شاه در دیدار خود با شوارتسکف ضمن خودداری از امضا فرمان ها ،شرط صدور فرمان را بررسی اعضای کابینه زاهدی و تاکید بر اجرای همه پرسی از طرف دکتر مصدق اعلام داشت. طبق قانون اساسی آن دوره در نبود مجلسین صدور فرمان عزل نخست وزیر با شاه بود.
در ادامه جلسات رشیدیان و روزولت با شاه نتیجه ای حاصل نمی شود. روزولت در دیدار خود با شاه، تهدید به ترک ایران و اجرای طرح های جایگزین می نماید.شاه از وی می خواهد که پیامی از سوی آیزنهاور مبنی بر عاقلانه بودن صدور فرمان برکناری دکتر مصدق اعلام دارد .تصادفا روزولت در 13مرداد میان فرماندهان به مساله ایران اشاره کرده و اعلام میدارد-ایالات متحده آمریکا بیکار نخواهد نشست تا ایران نیز پشت پرده آهنین برود* .در نهایت شاه با صدور فرمان های عزل دکتر مصدق و نخست وزیری ژنرال زاهدی موافقت می کند .شاه پس از ملاقات با زاهدی به رامسر سفر می کند.
شکست دکتر مصدق در کنترل اوضاع کشور و تصمیم مجلس به استیضاح دولت، مصدق را به رویارویی با یاران و دوستان سابق خود واداشت .تحصن نمایندگان در مجلس و اختلافات بوجود آمده ،عزم دکتر مصدق را در انحلال مجلس شورای ملی بیشتر کرده بود.مصدق که با کاهش دوره مجلس سنا به 2سال باعث تعطیلی آن شده بود اکنون مترصد برچپیدن نماد مشروطیت بود.مصدق در گام اول طرفداران خود را وادار به استعفا کرد و در اقدام بعد با وجود مخالفت های بسیار فراخوان برگزاری رفراندوم را اعلام کرد.بدین صورت اولین رفراندوم ایران با شکل عجیبی که در آن ابتدایی ترین قوانین یک انتخابات آزاد نیز رعایت نشده بود ،روز های 12 و 19 مرداد بترتیب در تهران سپس در شهرستانها برگزار شد.دکتر مصدق چند روز پس از اتمام رفراندوم، رسما نتیجه همه‌پرسی یعنی «ابقای دولت و انحلال مجلس» را طی اعلامیه ای به ملت ایران اعلام داشت و در 24 مرداد ،طی نامه ای به شاه خواستار صدور فرمان انتخابات دوره هجدهم شد.
ادامه دارد…
نوشته شده توسط ساسان پرتوی
منابع:
اسرار شاه و حکایت هویدا _ بهرام افراسیابی
اردشیر زاهدی و رازهای ناگفته سلسله پهلوی _ سعید قانعی
پاسخ به تاریخ _ محمدرضا پهلوی
خاطرات ملکه ثریا _ سعید قانعی
خاطرات دکتر مظفر بقایی _ حبیب لاجوردی
معمای هویدا _ عباس میلانی
خاطرات و تالمات دکتر مصدق _ محمد مصدق
کودتای 28مرداد _ حسین مکی
اسرار خانه سدان _ اسماعیل رایین
رستاخیز ملت ایران _ منصورعلی اتابکی و احمد بنی احمد
خاطرات کرمیت روزولت از کودتای 28مرداد
گزارش دونالد ویلبر
مجموعه مذاکرات مجلس شورای ملی
ثبت دیدگاه