فیک نیوز (Fake news) یا اخبار جعلی به‌معنی دروغ‌پراکنی و انتشار خبرها و اطلاعات خلاف‌واقع برای دستیابی به اهداف مختلفی از جمله اهداف اقتصادی، سیاسی یا مذهبی است. اخبار دروغین با تأثیرگذاری بر افکار عمومی منافع بعضی از افراد یا گروه‌ها را تأمین می‌کنند و می‌توانند یک فرد، یک گروه، یک طرز فکر، محصولات یک کارخانه، یک جریان سیاسی و مانند آن‌ها را هدف قرار گیرند. در این بین بدون تردید خبرهای جعلی با گمراه‌کردن مخاطبان دست‌کم به‌طور غیرمستقیم به یک‌یک آن‌ها آسیب می‌زنند. در ادامه بیشتر در مورد فیک نیوز گفته خواهد شد.
آشنایی با فیک نیوز و انواع آن
انتشار خبرهای جعلی مشکلی مختص دنیای مدرن نیست و در قرون دور هم بوده‌اند افرادی که با استفاده از اخبار فیک سعی در دستیابی به منافع خود داشته باشند. به‌عنوان مثال در قرن اول پیش از میلاد اکتاویان خبرهایی دروغین پیرامون یکی از سرداران روم به نام مارک آنتونی منتشر و او را فردی دائم‌الخمر، هوسباز و سرسپرده‌ی ملکه کلوئوپاترا معرفی کردند و مارک آنتونی تحت تأثیر واکنش عموم به این خبرها، بعد از شکست در نبرد آکتیوم، دست به خودکشی زد.
باوجوداین در دنیای امروز، گسترش رسانه‌ها و شکل‌گیری شبکه‌های اجتماعی‌ای مانند اینستاگرام، زمینه را برای خبرنگاری زرد و انتشار خبرهای جعلی بیشتر فراهم ساخته‌اند و بسیاری از خبرنگاران زرد همه‌ی انسان‌ها در سراسر جهان را آماج اطلاعات دروغین و جهت‌دار خود می‌کنند.
خبرهای فیک به‌طور کلی در سه حالت دسته‌بندی می‌شوند:
1- خبرهایی که کاملاً دروغ یا ساختگی هستند.
2- خبرهایی که ریشه در واقعیت دارند، اما تحریف و تفسیر شده‌اند.
3- خبرهایی که تا حد زیادی واقعی‌اند، اما با سرتیترها، تصاویر یا عناوین گمراه‌کننده منتشر می‌شوند.
در بسیاری از موارد یک خبر فیک تنها در یک دسته‌ی مشخص قرار نمی‌گیرد و ممکن است حائز ویژگی‌های دو دسته باشد.
انواع خبرهای فیک با توجه به هدف از انتشار خبر
خبرهای فیک گذشته از این‌که به‌صورت‌های مختلفی عمل می‌کنند، اهداف گوناگونی هم دارند. فهرست زیر شامل بعضی از رایج‌ترین انواع خبرهای فیک از نظر هدف از انتشار است:
1- اخبار فیک با هدف دریافت لایک، کامنت و اشتراک‌گذاری بیشتر
بعضی از وب‌سایت‌ها تلاش می‌کنند با انتشار اخبار دروغین یا اشتباه در اینترنت، مخاطبان فیس‌بوک، اینستاگرام، توییتر و سایر شبکه‌های اجتماعی را برای لایک و اشتراک‌گذاری اخبار ترغیب کنند. این وب‌سایت‌ها عمدتاً از عناوین مبهم و جلب‌توجه‌کننده و اطلاعات مشکوک استفاده می‌کنند و در بسیاری از موارد بر واکنش‌های احساسی شدید کاربران اتکا دارند.
2- اخبار فیک با هدف گرفتن کلیک
وب‌سایت‌هایی از تله‌ی کیک (Clickbait) برای دستیابی به اهداف خود، به‌ویژه اهداف مالی استفاده می‌کنند. تله‌ی کیک اصطلاحی است برای نوعی خبر فیک، که در آن مخاطب به طرق مختلف به کلیک روی یک محتوای خاص در فضای مجازی ترغیب می‌شود.
3- اخبار فیک با هدف جهت‌دهی افکار عمومی یا پروپاگاندا
پروپاگاندا به‌معنی انتشار اطلاعات غلط، عمدتاً توسط سازمان‌های دولتی، علیه دولت، سازمان، رسانه یا نهاد رقیب است. در پروپاگاندا بیشتر تلاش می‌شود افکار عمومی افراد یک جامعه برای رفتار مطابق با خواست عاملان انتشار خبرهای جهت‌دار تحت تأثیر قرار داده شود. در بسیاری از موارد افرادی که تحت‌تأثیر پروپاگاندا هستند خود گزارش‌های رسانه‌های خبری را با تعصب و سوگیری‌ای که از آن ناآگاه هستند دنبال می‌کنند.
4- اخبار فیک با هدف انتشار اخبار نادرست با ابزار طنز
بعضی از رسانه‌های زرد تلاش می‌کنند محتوای فیک خود را در قالب طنز به‌گونه‌ای منتشر کنند که از سوی مخاطبان به‌عنوان یک واقعیت پذیرفته شود. این رسانه‌ها با زبان طنز از نهاد یا فرد موردنظر خود انتقاد می‌کنند یا به آن اطلاعاتی غلط منسوب می‌کنند، اما خبرهای آن‌ها به‌شکلی‌ست که به‌طور بالقوه به‌عنوان اخبار واقعی تلقی می‌شوند. انتشار خبرهای غیرقابل باور ترسناکی که بعضی آن‌ها را جدی می‌پندارند، نمونه‌ای از این قسم از فیک نیوز است.
روش‌های تشخیص فیک نیوز از خبرهای درست
برای تشخیص خبرهای فیک از خبرهای درست، آن هم در عصری که به نام عصر اطلاعات شناخته می‌شود، کار چندان آسانی نیست. درحال‌حاضر در بعضی از مدارس جهان به کودکان خواندن انتقادی تبلیغات و نحوه‌ی ارزیابی منابع آموزش داده می‌شود، چیزی که به نام سواد رسانه‌ای و در ایران با عنوان «نسرا» یا نهضت سواد رسانه‌ای شناخته می‌شود. با درنظرداشتن نکات هشتگانه‌ی زیر می‌توانید در بسیاری از موارد فیک نیوز را شناسایی کنید:
1- به منبع خبر توجه کرده و آن را از نظر اهداف کلی و رسالتی که برای خود درنظر دارد بررسی کنید. با توجه‌کردن به منبع خبر می‌توانید جهت‌گیری و تعصب‌های احتمالی آن و همچنین منافع مالی نهفته در پسِ خبر منتشرشده برای منبع را شناسایی کنید.
2- نویسنده‌ی خبر را شناسایی کنید و تا جای امکان از جهت‌گیری کلی او و قابل‌اعتمادبودن‌اش مطمئن شوید.
3- هرگز به خواندن عناوین و سرتیترها اکتفا نکنید، چرا که استفاده از تیترهای فریب‌دهنده یکی از رایج‌ترین ترفندها – به‌ویژه در انتشار خبرهایی که تا اندازه‌ای واقعی هستند اما دچار تحریف شده‌اند – است.
4- به تاریخ خبر دقت کنید و مطمئن شوید اطلاعات مربوط به وقایع گذشته را به رویدادهای زمان حال ارتباط نمی‌دهید.
5- تعصب‌ها و جهت‌گیری‌های خود را ارزیابی کنید. بدون تردید شما یک خبر را با یک تصویر ذهنی در ارتباط با محتوای آن می‌خوانید، اما باید با ارزیابی مستمر این تصاویر ذهنی مطمئن شوید دچار تعصب نشده‌اید و تحت‌تأثیر پروپاگاندا نیستید.
6- از منابع حمایتی استفاده و به سایر منابعی که خبر را منتشر کرده‌اند رجوع کنید.
7- از شوخی یا جدی‌بودن خبر اطمینان پیدا کنید و تا پیش از اطمینان از جدی‌بودن خبر از اعتماد به آن، و به‌ویژه انتشار خبر خودداری کنید.
8- درصورتی‌که پای موضوعی جدی درمیان است و شما نمی‌توانید صحت خبر را با روش‌های ذکرشده تأیید کنید، از نظر کارشناسان، تا جای امکان کارشناسان مستقل بدون جهت‌گیری، کمک بگیرید.
ثبت دیدگاه