پایتخت هر کشور و حکومتی مرکز سیاسی، اداری، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی آن است که انتخاب آن باید مطابق با الگوی تعریف شده باشد. در واقع، پایتخت اقتدار و بالندگی هر کشور و حکومت را در معرض نمایش قرار می‌دهد. سلجوقیان نیز در طول دوره‌ی حکومت خود به دلیل سیطره بر بخش وسیعی از جهان اسلام پایتختهای مختلفی را برای خود برمی‌گزیدند. در این مقاله قصد داریم پایتخت های سلجوقیان در ایران و ویژگی آنها برای اداره‌ی حکومت را برای شما بیشتر شرح دهیم.
چگونگی انتخاب پایتخت های سلجوقیان در ایران
وجود تنوع اقلیمی و سایر عوامل در کشورمان ایران باعث می‌شود که هرکدام از شهرهای آن ویژگی‌های متمایزی داشته باشند. در گذشته این امر سبب می‌شد که پادشاهان ایرانی در انتخاب مکان پایتخت حق انتخاب بیشتری داشته باشند. در تاریخ سیاسی ایران همواره شاهد این هستیم که شهرهایی از قبیل بابل، سلوکیه، تیسفون و بغداد به پایتختی انتخاب شده‌اند.
باید این نکته را در نظر داشته باشیم که حکومت‌هایی از قبیل هخامنشیان چندین پایتخت را به صورت همزمان برای خود برمی‌گزیدند. علاوه بر آن، حکومت‌هایی از قبیل آل بویه، جانشینان تیمور، آل مظفر و از همه مهمتر سلجوقیان نیز همزمان چند پایتخت و گاهی چند پادشاه برای خود انتخاب می‌کردند.
در گذشته، پایتختهای انتخابی توسط پادشاهان ایرانی انواع متفاوتی داشتند که در زیر به شرح آنها می‌پردازیم:
- پایتخت دائمی نظیر بغداد
- پایتخت ابداعی مانند پایتخت دوشنبه در تاجیکستان
- پایتخت منقسم (تقسیم وظایف شده) مانند پایتختهای دوره هخامنشی
- پایتختهای موقتی نظیر پایتخت خلفای عباسی
انتخاب هرکدام از انواع پایتخت های سلجوقیان در ایران نیز به دلیل استفاده به عنوان مقر دولتخانه و ارکان دیوان و دربار وابسته به عوامل سیاسی و اداری خاصی بود. علاوه بر آن، انتخاب پایتخت به عواملی از قبیل عوامل زیر وابستگی داشت:
- برخورداری از خاستگاه و پیشینه تاریخی و ساخت و سازهای مناسب
- عوامل مناسب طبیعی نظیر رودخانه، دسترسی به آب، اراضی حاصلخیز، هوای معتدل و شرایط زیست محیطی
- عوامل سیاسی (ژئوپلیتیکی) و عوامل نظامی به خصوص برخورداری از امکانات دفاع عامل و غیرعامل
- نزدیکی به محل‌هایی که نیروی نظامی در آن به طور دائم در حال آماده‌باش برای جنگ‌های برون مرزی بودند
- عامل جمعیتی، اجتماعی، ترکیب قومی و تاثیرگذاری در همبستگی یا افتراق اجتماعی و فرهنگی و از میان آن گروه‌های اجتماعی، سیاسی و مذهبی
- عامل اقتصادی و استقرار در مسیر جاده‌های تجاری و برخورداری از امکانات مبادلات بازرگانی و بازار
- عوامل فرهنگی نظیر موسسات علمی و یا اماکن مذهبی و…
باید توجه داشت که در تاریخ سلجوقیان، انتخاب پایتخت علاوه بر عوامل بالا وابسته به عوامل جزئی بسیاری نیز بود. در واقع، پادشاهان سلجوقی به دلیل شبان پیشگی و صحرانوردی نگرش خاصی به انتخاب پایتخت و یکجانشینی داشتند. این پادشاهان به خصوص سلجوقیان کرمان رویکرد ایلی به پایتخت داشتند و الگوی خیمه‌نشینی و کوشک نشینی در عرصه‌ی شهرنشینی را رعایت می‌کردند.
نگرش خاص سلجوقیان به انتخاب پایتخت سبب می‌شد که آنها شهرهای مختلفی را به عنوان پایتخت برگزینند که از جمله‌ی آنها می‌توان به شهرهای نیشابور، همدان، اصفهان، بغداد، قونیه و شهر ری در ولایات مختلف اشاره کرد. این پایتخت های سلجوقیان در ایران، هم دارای خاستگاه تاریخی شهرنشینی بودند و هم در پیرامون آنها مراتعی به عنوان ییلاق و قشلاق مشاهده می‌شد.
شما می‌توانید برای آشنایی بیشتر با حکومت سلجوقیان و سایر حکومت‌های ایران مقاله‌ی خلاصه تاریخ ایران را در وبسایت «دستی بر ایران» مطالعه کنید.
نیشابور، اولین پایتخت سلجوقیان در ایران
همانطور که مطلع هستید حکومت سلجوقی در سال ۴۲۹ هجری قمری (۱۰۳۷ میلادی) به واسطه طغرل بیک ابوطالب محمد بن میکائیل تاسیس شد. در آن دوران طغرل نیشابور را در خراسان به پایتختی انتخاب کرده بود.
اصفهان، دومین پایتخت سلجوقیان
به تدریج با قدرت گرفتن حکومت سلجوقی توسط طغرل در سال ۴۴۳ هجری قمری (۱۰۵۱ میلادی) و تسلط او بر ایران امروزی و همچنین ماوراءالنهر و عراق عرب، پایتخت حکومت سلجوقی از نیشابور به اصفهان انتقال یافت. این شهر تقریبا تا پایان حکومت سلجوقی به عنوان پایتخت اصلی و اداری- سیاسی سلجوقیان استفاده می‌شد. به همین دلیل،، در طول دوره‌ی حکومت ملکشاه و کامکار سلجوقی سرآمد شهرهای جهان اسلام و خاورمیانه شد.
شهر مرو، سومین پایتخت سلجوقیان
در دوره‌ی حکومت سلطان سنجر یعنی ۵۱۱ تا ۵۵۲ هجری قمری (۱۱۱۷ تا ۱۱۵۷ میلادی) شهر مرو در خراسان قدیم یا ترکمنستان امروزی به عنوان پایتخت سلجوقیان انتخاب شده بود.
شهر ری، آخرین پایتخت سلجوقی
این شهر به عنوان آخرین پایتخت حکومت ترک نژاد سلجوقی کاربرد داشت. حکومت سلجوقی در طی جنگ طغرل سوم با سلطان تکش خوارزمشاه و تسخیر ری توسط خوارزمشاهیان در سال ۵۹۰ هجری قمری (۱۱۹۴ میلادی) پایان یافت.
البته، شهرها و ایالات مطرح دیگری نیز در دوره‌ی حکومت سلجوقیان مورد توجه پادشاهان بودند که عبارتند از: همدان، کرمان، بغداد، بحرین، عمان، آذربایجان، قونیه، شیراز، ارمنستان و…
بناهای تاریخی ساخته شده در دوره حکومت سلجوقیان
سلجوقیان که در سده‌ی پنجم و ششم هجری قمری (یازدهم و دوازدهم میلادی) می‌زیستند، در واقع همان غزهای دوره‌ی سامانی بودند که در اطراف دریاچه خوارزم (آرال) سکونت داشتند. آنها در طول دوره‌ی حکومت خود ساختمان‌های متعددی را بنا نمودند که از جمله‌ی آنها می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
بقعه سلطان ویس
این بقعه که با نام سلطان قیس نیز شناخته می‌شود، در ارتفاعات شمالی شهر قزوین واقع شده است. یکی از مورخان ایرانی به نام حمدالله مستوفی بقعه سلطان ویس را متعلق به یکی از صحابه حضرت علی (ع) به نام اویس قرنی می‌پندارد.
بنای هشت ضلعی مزبور متشکل از دو قسمت مقبره و بنایی متصل و وابسته به آن است. مصالح مورد استفاده در این بنا سنگ لاشه و ملات ماسه و آهک می‌باشد که اضلاع خارجی ساده و دارای نازک کاری آهکی آن را تشکیل داده‌اند. برخلاف اضلاع خارجی، اضلاع داخلی بنای مزبور دارای طاق‌نماهای کم عمق است که در بالای قوس جناغی آنها کاربندی زیبایی مشاهده می‌شود.
ورودی این بقعه در قسمت شرقی آن واقع شده است. بنای الحاقی به بقعه‌ی مزبور نیز شکلی شبیه مستطیل دارد که یک راهروی دالان‌مانند با دو اتاق در داخل آن مشاهده می‌شود. به طور کلی، بقعه‌ی سلطان ویس تزیینات اندکی دارد و گنبد استوار بالای آن با سبک دوره‌ی سلجوقی ساخته شده است.
مقبره سه گنبدان ارومیه
مطابق با کتیبه‌ی کوفی موجود در این مقبره، ساخت آن به دستور شیشقاط المظفری انجام شده است که جزو آثار معماری دوره‌ی سلجوقی به شمار می‌رود. بنای مورد نظر مقبره‌ای آجری شکل با یک سردابه و اتاق اصلی است که نمای خارجی آن مدور و نمای داخلی مربعی شکل است. بر بالای بنا نیز گنبدی مقرنس کاری شده مشاهده می‌شود که حدود ۹ متر ارتفاع دارد و در طول زمان خسارات زیادی به خود دیده است.
ورودی مقبره‌ی مزبور در قسمت شمالی آن قرار دارد که در بالای آن سه کتیبه یا سنگ نوشته با خط کوفی مشاهده می‌شود. یکی از این سنگ نوشته‌ها تاریخ ۵۸۰ هجری قمری (۱۱۸۴ میلادی) را نمایش می‌دهد که مربوط به دوره‌ی ساخت آن است. توجه داشته باشید که مصالح مورد استفاده در ساخت بنای مزبور سنگ و آجر بوده است که از آنها برای تزیینات زیبای سردر ورودی با نقوش هندسی بهره برده‌اند.
آرامگاه خواجه نظام الملک سلجوقی
این آرامگاه در محله دارالبطیخ اصفهان قرار دارد که جزو پایتخت های سلجوقیان در ایران بود. امروزه، آرامگاه مزبور به دلیل بی‌توجهی و عدم مراقبت در حال تخریب است. این آرامگاه متعلق به یکی از دانشمندان ایرانی و وزرای دوره‌ی سلجوقی است که با عنوان خواجه بزرگ و سیدالوزرا، وزارت آلب ارسلان و پسرش ملکشاه سلجوقی را بر عهده گرفته بود. او از دانشمندان سده‌ی چهارم و پنجم هجری قمری به شمار می‌رود.
مقبره پیر علمدار دامغان
این مقبره که در محله خوریار دامغان قرار دارد، دارای کتیبیه‌ای است که تاریخ ۴۱۷ هجری قمری بر روی آن حک شده است. بنای مزبور به صورت مدور ساخته شده است که گنبد گردچین و زیبای آن اندکی عقب‌تر از دیوارهای خارجی بر روی مقبره مشاهده می‌شود. در قسمت داخلی این بنا نیز تزیینات متعددی وجود دارند که به شرح زیر می‌باشند:
- دو ردیف آجرچینی، پنج حاشیه‌ی تزیینی و سه ردیف قطارسازی به شیوه‌ی مقرنس‌کاری.
میل نادری
این بنا که در استان کرمان و ۳۰ کیلومتری جاده‌ی فهرج- زاهدان قرار گرفته است، حدود ۹۰۰ سال قدمت دارد. بنای مزبور را می‌توان از نمونه‌های کمیاب برج‌های دوره‌ی سلجوقی دانست که در گذشته از آن برای پیام‌رسانی، راهنمایی کاروان‌ها و رهگذران در مسیر زاهدان- کرمان استفاده می‌شد.
برج طغرل
این برج یکی از آثار دوره‌ی سلجوقی متعلق به ۴۹۰ هجری قمری است که در جنوب روستای مهماندوست و ۲۰ کیلومتری شمال شرقی دامغان قرار دارد. بنای مزبور به شکل مدور ساخته شده است که شعاع داخلی آن ۹۲.۷ و ارتفاع آن ۱۲ متر می‌باشد. البته، در گذشته این بنا ارتفاع بیشتری داشت و در گذر زمان بر اثر تخریب، قسمتی از آن فرو ریخته است.
برج آجری مورد نظر که به نام برج معصوم‌زاده نیز شناخته می‌شود، با تاق‌نماهای بلند و مقرنس‌کاری‌های زیبای آجری خود شناخته می‌شود. مطابق با تاریخ ساخت بنا به نظر می‌رسد که این برج در زمان سلطان سنجر سلجوقی بنا شده باشد.
مسجد جامع سُجاس
یکی دیگر از بناهای با ارزش دوره‌ی سلجوقی است که در ۳۵ کیلومتری سلطانیه در استان زنجان و در روستایی به نام سُجاس واقع شده است.
گنبد عالی ابرقو
این بنا آرامگاهی هشت ضلعی است که گنبدی به شکل نیم دایره بر روی آن واقع شده است. در داخل این بنا دو کتیبه وجود دارد که یکی از آنها تاریخ ۴۴۸ هجری قمری را نشان می‌دهد و مشخص می‌کند که آرامگاه مزبور متعلق به شخصی به نام امیر عمیدالدین شمس‌الدوله بوده است.
آشنایی بیشتر با تاریخ ایران
سایت «دستی بر ایران» به شرح کلی تاریخ شهرهای ایران پرداخته است. شما می‌توانید با تاریخ و جغرافیای این شهرها و جاذبه‌های طبیعی و تاریخی آنها آشنا شوید.
ثبت دیدگاه