برای مطالعه (بخش اول) و (بخش دوم) کلیک کنید.
بازخوانی وقایع 25 الی 28 مرداد سال 1332
با گذشت 64سال از وقایع مرداد سال1332 که در ادامه جریان ملی شدن صنعت نفت رخ داد ، تا به امروز بخش های بسیاری از رخدادهای آن برهه تاریخی تاریک مانده و هر چند صباحی اسناد مختصری از آن منتشر میگردد که صحت این اسناد نیز جای تامل بسیاری دارد.در این مجموعه در نظر داریم وقایع 25ام الی 28 مرداد سال 1332 و مختصری از علل و عوامل وقوع آن را مطابق اسناد معتبر و اظهارات منتشره توسط شخصیت های درگیر در آن روزها، برای علاقه مندان تاریخ بیان نماییم.
همانطور که در دو بخش گذشته به آن اشاره شد، شکست دکتر مصدق در کنترل اوضاع اقتصادی، سیاسی و اجتماعی کشور و بن بست ایجاد شده در سر حل اختلافات نفت، وی را به رویارویی با یاران و همراهان سابق خود واداشت. دکتر مصدق که مجلس را به عنوان هسته مرکزی و پایگاه اصلی اخلالگری و توطیه های ضدملی می خواند _همان مجلسی که اختیارات شش ماهه و یکساله را به او اعطا کرده بود_ تصمیم به برگزاری رفراندوم و انحلال مجلس گرفت.از سوی دیگر بریتانیا و امریکا که با توجه به منافع مشترک خود درصدد طراحی و اجرای نقشه سرنگونی دولت دکتر مصدق بودند با برگزاری رفراندوم جهت انحلال مجلس ،شرایط را پیش از پیش محیا دیده و …
*بخش سوم
شاه که پس از انحلال مجلس ،حاضر به صدور فرمان عزل دکتر مصدق و انتصاب ژنرال زاهدی به نخست وزیری شده بود، نهایتا در روز 22مرداد در رامسر فرمان ها را امضا کرده و در اختیار سرهنگ نصیری (فرمانده گارد سلطنتی) قرار داد تا وی آنها را به ژنرال زاهدی برساند. در بررسی چگونگی انجام عملیات تصمیم گرفته می شود که سرهنگ نصیری فرمان عزل را نیمه شب به منزل دکتر مصدق برده و از سوی دیگر ژنرال زاهدی با همراهان خود به باشگاه افسران مراجعت نموده و کنترل اوضاع را در دست بگیرد. در سوی دیگر سپهبد باتمانقلیچ هم که بریاست ستاد ارتش منصوب شده بود بهمراه فرزانگان بسمت محل کار جدید خود حرکت نمایند. اکیپ های عملیاتی دیگری نیز جهت تصرف مراکز حساس و استراتژیک از جمله تلفن خانه و مرکز رادیو در نظر گرفته شده بود.
در نیمه شب 25مرداد (اواخر 24مرداد) سرهنگ نصیری که مامور ابلاغ فرمان عزل دکتر مصدق بود، به خانه نخست وزیر مراجعت کرده و پس از تحویل نامه به محافظ منزل دکتر مصدق، در انتظار اخذ رسید آن می ماند. دکتر مصدق که پیش تر از اوضاع اطلاع پیدا کرده بود، دستورات لازم جهت مقابله با این اقدام را صادر می نماید. در طرف دیگر، سرتیپ کیانی(معاون ستاد ارتش) که به دستور سرتیپ ریاحی(ریس ستاد ارتش)، جهت سرکشی به پادگان باغ شاه رفته بود توسط افسران گارد شاهنشاهی دستگیر می شود .ستوان یکم اسکندری و سروان شقاقی که مامور دستگیر دکتر فاطمی(وزیر امور خارجه و سخنگوی دولت) و سرتیپ ریاحی(ریس ستاد ارتش) بودند، در اقدام اول خود پس از مراجعت به منزل دکتر فاطمی، موفق به دستگیری وی می شوند و پس از آن به سمت منزل سرتیپ ریاحی واقع در شمیران حرکت کرده که به علت عدم حضور سرتیپ ریاحی موفق به بازداشت او نشده و در همین راستا اقدام به توقیف مهندس زیرک زاده(نماینده مجلس) و حق شناس(وزیر کار)، که هم خانه سرتیپ ریاحی بودند، می نمایند و سپس بازداشت شدگان را به کاخ سعدآباد منتقل کرده و در پاسدارخانه تحت نظر می گیرند. . در سوی دیگر سرهنگ آزموده که مسوول قطع مرکز تلفن خانه بازار بود، با یاران خود بسمت محل ماموریت خود رفته و پس از به کنترل گرفتن مرکز تلفن خانه، دستور قطع ارتباط تلفن ها را صادر می نماید. بدین صورت ارتباط تلفن های مرکز تلفن خانه بازار بمدت چند ساعت قطع می گردد.
در ادامه، دکتر مصدق که فرمان عزل خود را دریافت کرده بود، دستور بازداشت سرهنگ نصیری صادر می کند. دکتر مصدق بعدا در دادگاه ادعا می کند که علت عدم پذیرش فرمان عزل خود ،شک در اصالت آن بوده است. سرهنگ نصیری و همراهان او که به دستور دکتر مصدق بازداشت شده بودند به ستاد ارتش انتقال داده می شوند. با بازداشت سرهنگ نصیری و همراهان وی عملیات شکست می خورد.
دیگر اکیپ های عملیاتی که از بازداشت سرهنگ نصیری تا آن لحظه اطلاعی نداشتند، مطابق برنامه ریزی عملیات، در حدود ساعت یک پس از نیمه شب 25مرداد اقدام به انتقال بازداشت شدگان به ستاد ارتش را می نمایندکه پس از نزدیک شدن به ستاد متوجه اوضاع غیر عادی و شکست عملیات شده و مجددا به کاخ باز می گردند. سپهبد باتمانقلیچ و فرزانگان که در حال گشت زنی در سطح شهر بودند و قرار بود بمحل خدمت باتمانقلیچ در ستاد ارتش بروند، پس از اطلاع از بازداشت نصیری ،به مخفیگاه ژنرال زاهدی رفته و او را از ماجرا و بازداشت نصیری مطلع می کنند. عملیات که از ساعت 23:00 مورخ 24مرداد شروع شده بود در حدود ساعت 2:30 پس از نیمه شب 25مرداد خاتمه می یابد و ژنرال زاهدی به سفارت آمریکا پناه می برد.
دولت دکتر مصدق در ساعت 7صبح همان روز اعلامیه ای را از رادیو منتشر می کند و وقوع یک کودتا نظامی را به اطلاع مردم میرساند. نکته قابل توجه در اعلامیه منتشره، عدم اشاره به فرمان قانونی عزل نخست وزیر توسط شاه می باشد. به نظر می رسد دکتر مصدق نمی خواسته کسی از جریان فرمان عزل او باخبر شود. او خوب می دانست که مطابق قانون اختیار عزل و نصب نخست وزیر در زمان فطرت مجلسین با شاه است. دکتر مصدق پس از جلسه صبح خود در دفتر کارش، اعلامیه انحلال دوره هفدهم مجلس شورای ملی را از طریق رادیو، به اطلاع عموم می رساند.
دولت که عملیات دیشب را یک کودتا نظامی توسط افسران گارد شاهنشاهی به مرکزیت دربار خوانده بود اقدام به دستگیری کارکنان دربار و افسران گارد می کند. از دستگیر شدگان روز 25 مرداد می توان به امینی(کفیل وزارت دربار)، بهبودی(کاخدار سلطنتی)، ارنست پرون ، هیراد(ریس دفتر مخصوص شاه)، سپهبد باتمانقلیچ و سرهنگ پرورش(رییس باشگاه افسران) اشاره نمود
محمدرضا پهلوی که از چند روز قبل به رامسر رفته بود، پس از اطلاع از بازداشت سرهنگ نصیری و عدم تمکین مصدق ،صبح همان روز تصمیم به خروج از کشور می گیرد و با هواپیما پیچ کرافت خود عازم بغداد می شود. شاه که بدون تشریفات قانونی و بصورت ناشناس وارد خاک کشورعراق شده بود پس اطلاع کارکنان فرودگاه بغداد از هویت این میهمان ناخوانده، مورد استقبال قرار می گیرد. شاه در طول اقامت خود در عراق با ملک فیصل پادشاه عراق و تنی چند از مقامات آن کشور دیدار کرده و در نهایت پس از دو روز اقامت در عراق، راهی ایتالیا می شود.
در ادامه ماجرا، حدود ساعت 5:30 بعداز ظهر همان روز(25مرداد)، میتینگی به دعوت اعضای فراکسیون نهضت ملی و با حضور احزاب مختلف و بخصوص دستجات حزب توده، در میدان بهارستان برگزار می گردد، که پس از سخنرانی تنی چند از اعضا فراکسیون نهضت ملی و رهبران برخی احزاب از قبیل مهندس جلالی ، دکتر شایگان، دکتر فاطمی و مهندس رضوی ، تظاهرکنندگان با صدور قطعنامه ای خواهان مجازات عاملین واقعه شب گذشته، تشکیل محاکم ملی و تعیین کیفر آن ها و همچنین تشکیل شورای سلطنتی می شوند و در نهایت میتینگ ساعت 19:30 پایان می یابد. از حاشیه های این مراسم میتوان به حملات دستجات حزب توده به مغازه ها و موسسات ،جهت غارت اموال آنها به بهانه پایین کشیدن تصاویر شاه پیش از شروع مراسم، و اختلافات عمیق احزاب منتسب به نهضت ملی با دستجات حزب توده اشاره نمود. توده ای ها در شعار های خود، خواهان برچیده شدن بنیان سلطنت، محاکمه و اعدام درباریان و تشکیل یک جمهوری بودند، در صورتی که در مقابل، شعار ها حول محور پیروزی دکتر مصدق و مبارزه با استعمار در گردش بود.
اوضاع در سمت شکست خوردگان عملیات به گونه ای دیگر بود. ژنرال زاهدی پس از اطلاع از شکست عملیات و اقدام مصدق، به سفارت آمریکا پناه برده بود. دیگر همراهان وی نیز ،هر کدام خود را در مکانی مخفی کرده بودند.در این بین روزولت در حال بررسی و طراحی یک نقشه جایگزین جهت مقابله با مصدق بود.عملیات جدیدی که آخرین فرصت آنها برای پایین کشاندن دکتر مصدق از قدرت، رفع خطر کمونیستی شدن ایران و در نهایت بازگرداندن شاه به قدرت ،بشمار می رفت.
ادامه دارد…
نوشته شده توسط ساسان پرتوی
منابع:
اسرار شاه و حکایت هویدا _ بهرام افراسیابی
اردشیر زاهدی و رازهای ناگفته سلسله پهلوی _ سعید قانعی
پاسخ به تاریخ _ محمدرضا پهلوی
خاطرات ملکه ثریا _ سعید قانعی
خاطرات دکتر مظفر بقایی _ حبیب لاجوردی
معمای هویدا _ عباس میلانی
خاطرات و تالمات دکتر مصدق _ محمد مصدق
کودتای 28مرداد _ حسین مکی
اسرار خانه سدان _ اسماعیل رایین
رستاخیز ملت ایران _ منصورعلی اتابکی و احمد بنی احمد
خاطرات کرمیت روزولت از کودتای 28مرداد
گزارش دونالد ویلبر مامور سیا
مجموعه مذاکرات مجلس شورای ملی
ثبت دیدگاه