دکتر شهرود امیرانتخابی*
بر پایه پژوهش‌های انجام گرفته، قدیمی‌ترین اشاره نوشتاری در باره یلدا به زبان فارسی امروز مربوط به ابوریحان بیرونی، در کتاب معروف آثارالباقیه، و مورخ ایرانی گردیزی درکتاب زین الاخبار است.
واژه یلدا در اصل سریانی و به روایت رومیان روز تولد مهر شکست ناپذیر یعنی نخستین روز یا شبانه روز آغاز زمستان بوده است و از همین رو برخی پژوهشگران یلدا را زادروز مهر(میترا) و به عبارتی تولد عیسی مسیح که همان مهراست، وخاستگاه ایرانی دارد، برمی‌شمارند.
معنی یلدا، زایش و ولادت است، و برابر تقویم ایرانی شب یلدا طولانی ترین شب سال است. ایرانیان باستان شب و روز نخستین زمستان، وطلوع نخستین پرتوهای خورشید را گرامی داشته و این روز را خرم روز می‌خوانده اند. یکی از مراسم باستانی پیش از ساسانیان، حضور پادشاه در بیرون شهر و جلوس او بر فرش سپید بوده و درمراسم جشن خرمگاه مردم عادی را به حضور پذیرفته و به سخنان آنها و احیانا گله و شکایت آنها گوش فرا می‌داده است، بطوریکه در این روز خود را همچون فردی برابر با همه می‌خوانده است. از جمله آداب جشن در ایران باستان، بیدار ماندن شرکت کنندگان در جشن تا مشاهده طلوع خورشید بامدادی و یا حضور در سازه‌های موسوم به چهار طاقی برای دیدن نخستین پرتوهای خورشید است.
از کنکاش پژوهشگران چنین پیداست که مراسم جشن شب یلدا (شب چله بزرگ = چله اول) از دیرباز باستان میان مردم ایران رایج بوده و در دوران‌هایی مانند دوره ساسانی و تسلط عقیدتی مغان زرتشتی حکومت دخالتی در آن نداشته و حتی روی خوش به آن نشان نمی‌داده است.
آنچه همواره و به تناسب زمان از جشن و شب زنده داری شب یلدا، پایدار مانده، ایجاد روشنائی و خوردن خوراکی‌های نگهداری شده تابستانی و پائیزی و در ادوار بعدی، قصه گویی و شاهنامه و حافظ خوانی بوده است. جشن شب یلدا جشنی مردمی و مانند جشن نوروز با عشق و علاقه مردم تداوم یافته و حسب شرایط طبقاتی مردم و امکانات زمان تغییراتی در آن پدید آمده است.
در زمان حاضر و زندگی شهری و ماشینی، که برخی آئین‌های سنتی نسل‌های پیشین به تدریج فراموش شده، هنوز پدر بزرگ‌ها و مادربزرگ‌های ما از دور کرسی نشستن‌های شب یلدا، قصه گوئی بزرگترها و خوردن آشامیدن خوراکی‌های سنتی، خاطره‌ها و یادهای پر از غم ازدست رفته‌ها یا به قول امروزی‌ها نوستالژیک زیادی را با خود همراه دارند… یلداتان خجسته و شاد و زندگانیتان چون یلدا دراز باد.
* مدیرکل میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی استان گیلان
ثبت دیدگاه